Komunikat Concord "Wpływ obecnego kryzysu na kraje rozwijające się".

Komunikat CONCORD, luty 2009 roku

Podczas gdy już od jakiegoś czasu gospodarka światowa przeżywa największy kryzys stulecia, ludność na całym świecie cierpi z powodu kryzysu żywieniowego i energetycznego, zmian klimatycznych, dramatycznie wzrastającej biedy i rozpaczliwej niepewności, co do skutków zawirowań gospodarczych, których jesteśmy świadkami. Jest to zachwianie przede wszystkim dominującego modelu gospodarczo-politycznego, nastawionego wyłącznie na wzrost gospodarczy. Obecna sytuacja wymaga zrewidowania podstawowych zasad funkcjonowania gospodarki, ponownie wystawionych na światło dzienne przez trwający kryzys: modelu osiągania dobrobytu gospodarczego poprzez wzrost gospodarczy i nierówny podział dóbr oraz zbyt duże zużycie surowców naturalnych, zarówno tych odnawialnych, jak i nieodnawialnych. Istnieje kilka skutecznych rozwiązań, ale są one tymczasowe i muszą im towarzyszyć znaczące reformy w funkcjonujących modelach gospodarczych.

Pomimo potęgi gospodarczej, kraje od dawna uprzemysłowione pogrążone są w recesji, a badania i analizy wykazują, że państwa rozwijające się znajdą się w jeszcze gorszej sytuacji. Liberalizacja handlu i inwestycji ogranicza krajowe rolnictwo i przemysł, drastycznie zmniejsza oszczędności i dochody państwa oraz zwiększa destabilizującą utratę kapitału. Dotykające cały świat problemy finansowe są też przyczyną zmniejszenia pomocy rozwojowej dla krajów rozwijających się. Powyższe tendencje i rezultaty w obecnym kryzysie mogą mieć tragiczne konsekwencje, dotykające grupy najbardziej potrzebujące i zmarginalizowane, pomimo, że ogromna większość ludzi żyjących w biedzie nie jest w najmniejszym stopniu odpowiedzialna za ten kryzys. Co więcej, organy decyzyjne UE muszą zrozumieć, że kwestie makroekonomiczne, systemowe i finansowe dotykają obydwu płci w różnym stopniu i wymagają rozwiązań uwzględniających te różnice. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje, że kryzysy i niektóre reakcje na nie, jak chociażby programy dostosowań strukturalnych Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Banku Światowego (BŚ), miały nieproporcjonalny wpływ na kobiety.

Obecnie znajdujemy się w niezwykle ważnym dla rozwoju społecznego i gospodarczego momencie. Należy, szczególnie w Unii Europejskiej, podjąć zdecydowane kroki, które nie tylko zatrzymają obecny spadek rozwoju, ale także rozwiążą podstawowe problemy leżące u podstaw panującego kryzysu. Decyzje podjęte przez liderów państw Europy w nadchodzących miesiącach będą miały wpływ na ludność całego świata. Dlatego też muszą być oni odpowiedzialni przed swoimi obywatelami oraz szanować prawa człowieka, gdy podejmują kroki mające na celu zaradzenie obecnego kryzysu gospodarczego.

[*Z jakich kluczowych elementów powinna składać się szeroko zakrojona reakcja UE na obecny kryzys?*]

1. Międzynarodowa reforma finansowa i gospodarcza

W trakcie Międzynarodowych Konferencji Finansowania Rozwoju w Monterrey (2002) i Doha (2008) państwa członkowskie Unii uznały, że wiele aspektów międzynarodowego systemu finansowego i gospodarczego ma szkodliwy wpływ na zmniejszenie biedy i rozwój gospodarczy. Zobowiązania podjęte przez państwa członkowskie w Monterrey i Doha zmuszają rządy do zajęcia się tymi problemami, by przyspieszyć rozwój krajów rozwijających się. Unia Europejska musi użyć swojego pakietu rozwiązań kryzysu finansowego, by przystąpić do reform zgodnie z jej międzynarodowymi zobowiązaniami.

Decyzje dotyczące dalszych kroków w celu zminimalizowania skutków kryzysu powinny być podjęte na szczeblu międzyrządowym w ramach reprezentatywnego systemu ONZ. W ten sposób można zwiększyć szansę na organizację szczytu ONZ, dotyczącego wpływu kryzysu finansowego na kraje rozwijające się. Szczyt ten miałby się odbyć w maju 2009 roku.

i. Przepływ środków między Północą a Południem

Nielegalny przepływ środków finansowych z krajów rozwijających się do wysokorozwiniętych jest oceniany na około 1 bilion dolarów rocznie. Zmniejsza to wpływ środków przekazywanych w ramach oficjalnej pomocy rozwojowej z Północy na Południe. Jeśli Unia Europejska chce podjąć realną próbę walki z wpływem kryzysu na kraje rozwijające się, musi zająć się problemem strat ekonomicznych ponoszonych wskutek niesprawiedliwych transakcji finansowych.

UE odgrywa dużą rolę w podtrzymywaniu istnienia rajów podatkowych, z powodu których kraje rozwijające się tracą szacunkowo 350 miliardów euro rocznie, gdyż dochodzi do nielegalnej ucieczki kapitału. Rządy UE powinny systematycznie reformować i kontrolować te raje podatkowe, z których wiele znajduje się w Europie. Dyrektywa VAT powinna zostać zaostrzona, by wymusić automatyczną wymianę informacji pomiędzy wszystkimi osobami prawnymi. Powinna też być ona stopniowo rozszerzana, by stać się przepisem ogólnoświatowym. W ramach agresywnej akcji przeciwko uchylaniu się od płacenia podatków, Unia Europejska ma obowiązek wprowadzić inne środki zapewniające przejrzystość finansową, takie jak standard księgowości dla firm międzynarodowych. Staramy się też naciskać na Unię, by podniosła skuteczność międzyrządowych prac nad reformą podatkową, poprzez: a) wspieranie podniesienia statusu podatkowej komisji eksperckiej ONZ do rangi instytucji międzyrządowej, zapewniając jej w ten sposób środki wystarczające do wypełniania jej zadań; b) sprawne zaadaptowanie kodeksu postępowania ONZ w walce z uchylaniem się od płacenia podatków; c) wzmocnienie współpracy prawnej i fiskalnej poprzez wymianę informacji, skuteczne tworzenie czarnych list rajów podatkowych nie chcących współpracować oraz nakazy zwrócenia skradzionych aktywów. Odpowiedź Unii Europejskiej na kryzys finansowy musi być odzwierciedleniem skutecznego planu reform rozwiązującego te problemy, które w widoczny sposób doprowadziły do zmniejszenia środków finansowych biednych krajów.

ii. Zadłużenie - odpowiedzialne udzielanie pożyczek

Zadłużenie jest przyczyną obecnego kryzysu finansowego, a organizacje społeczeństwa obywatelskiego od dawna wzywały rządy UE, by anulowały nielegalne i niesprawiedliwe długi. Pożyczkodawcy oraz dłużnicy wspólnie ponoszą odpowiedzialność za niezrównoważone zadłużenie, a obecne problemy z nim związane powinny zostać rozwiązane poprzez wprowadzenie sprawiedliwego, przejrzystego i niezależnego mechanizmu rozwiązywania problemów zadłużenia.

Społeczeństwo obywatelskie wzywa Unię, by rozszerzyła umorzenie długów na kraje, którym jest to niezbędne do osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju (MDGs), a także by zapewniła, że wszystkie nowe fundusze przyznane krajom rozwijającym się na walkę z kryzysem, będą miały formę grantów, a nie pożyczek. Nowe pożyczki udzielane krajom rozwijającym się przez publicznych lub prywatnych pożyczkodawców muszą być zgodne z zasadami odpowiedzialnego udzielania pożyczek .

iii. Innowacyjne systemy finansowania

Jesteśmy otwarci na wszelkie nowe inicjatywy stworzenia innowacyjnego systemu finansowania rozwoju. W obecnej sytuacji, bardziej niż kiedykolwiek zachodzi potrzeba stworzenia mechanizmów finansowania, które będą pomagać w regulowaniu finansów światowych. Te nowe mechanizmy muszą być nastawione na osiągnięcie Milenijnych Celów Rozwoju oraz na rozwiązanie światowych problemów związanych ze zrównoważonym rozwojem, na przykład zmian klimatycznych czy kosztów adaptacji. Fundusze te muszą być także widocznym dodatkiem do zobowiązań ODA, co zostało ustalone w dokumentach takich jak Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC). W tej kwestii Unia Europejska powinna jako minimum wykonać pierwszy punkt planu wprowadzenia podatku rozwojowego od transakcji walutowych (CTDL) oraz wprowadzić licytacje limitów w ramach Systemu Handlu Emisjami UE. Inne inicjatywy, takie jak grupa zadaniowa wysokiego szczebla do spraw innowacyjnego międzynarodowego finansowania ochrony zdrowia, podkreślają potrzebę wspierania Milenijnych Celów Rozwoju w zakresie ochrony zdrowia oraz systemów opieki zdrowotnej.

iv. Reforma międzynarodowych instytucji finansowych (IFI)

Reakcja UE na wpływ kryzysu finansowego na kraje rozwijające się musi uwzględniać rolę, jaką odegrały międzynarodowe instytucje finansowe w doprowadzeniu do obecnej, trudnej sytuacji. Międzynarodowe instytucje finansowe, będące częścią systemu ONZ, muszą działać w ramach systemu praw człowieka ONZ. Jest też potrzeba przeprowadzenia obiektywnej rewizji reformy zarządzania instytucjami z Bretton Woods, wykraczającej poza obecne plany tych instytucji. Unia Europejska musi odegrać kluczową rolę w całościowej reformie instytucji z Bretton Woods, by kraje rozwijające się miały więcej do powiedzenia.

Poprzednie spotkanie grupy G20 nie przyniosło żadnych znaczących zmian w kwestii reform międzynarodowych instytucji finansowych, dlatego też istnieje potrzeba przeprowadzenia globalnie skoordynowanych działań. Grupy społeczeństwa obywatelskiego, szczególnie z Południa, nawołują do głębokiego przemyślenia obecnego modelu gospodarki światowej, stawiającej zysk ponad człowieka. Niezbędne są zmiany w międzynarodowych instytucjach finansowych oraz umowach handlowych i inwestycyjnych. Dlatego też naciskamy na kraje członkowskie Unii, by zapewniły globalnemu systemowi sprawowania rządów demokratyczność i przejrzystość. Decyzje dotyczące reform międzynarodowych instytucji finansowych powinny być podejmowane na forum publicznym, tak by każdy kraj miał swojego reprezentanta. W ten sposób organy podejmujące decyzje byłyby za nią odpowiedzialne przed obywatelami całego świata.

Konieczne są również reformy zarządzania Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW) oraz Bankiem Światowym (BŚ), tak by instytucje te stały się demokratyczne oraz by zapewnić krajom rozwijającym się więcej możliwości określenia swojej własnej ścieżki rozwoju. Wzrosnąć mogłaby też rola systemu ONZ, szczególnie jeśli znaczenie reformy międzynarodowej struktury zarządzania byłoby niskie ze względu na to, że obejmowałaby ona jedynie niewielką grupę państw, na przykład G20. Dlatego też UE musi zainwestować w przygotowania do Szczytu ONZ w Doha.

iv. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) jako źródło finansowania rozwoju

Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne (BIZ) są ważnym źródłem finansowania w najbiedniejszych krajach, na przykład w 2006 roku BIZ były równoważne 15% nakładów brutto na środki trwałe w krajach najmniej rozwiniętych (w najuboższych krajach afrykańskich i wyspiarskich było to 23%). W 2006 roku kraje najmniej rozwinięte otrzymały jedynie 0,7% bezpośrednich inwestycji zagranicznych całego świata. Jak widać więc, inwestycje mogłyby odgrywać tu znacznie większą rolę.

Jednak obecne trendy panujące w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych sugerują, że BIZ mają ograniczony wpływ na ubóstwo, dlatego też są one źródłem finansowania rozwoju dużo rzadziej niż na przykład oficjalna pomoc rozwojowa (ODA). W roku 2004 około 70% wpływu BIZ do krajów najmniej rozwiniętych trafiło do gospodarek zdominowanych przez sektory mineralne i paliwowe, które słabo przyczyniały się do wychodzenia społeczeństwa z biedy i miały słabe więzi z lokalnymi gospodarkami. Nawet w przypadku bezpośredniego inwestowania kapitałów zagranicznych w infrastrukturę, ich ogromna większość (90% w 10 rocznych okresach w latach 1990-2003 w krajach najmniej rozwiniętych) była przekazywana sektorom telekomunikacyjnemu i energetycznemu, których wpływ na zmniejszanie biedy był niewielki.

Dlatego też BIZ powinny być rozpatrywane jako zupełnie inny rodzaj finansowania krajów rozwijających się - nie skupia się on na zmniejszeniu biedy i nie może być liczony jako wkład w rozwój danego kraju. W związku z tym, bezpośrednie inwestycje zagraniczne UE nie powinny mieć żadnego wpływu na ilość pomocy udzielanej przez Unię.

2. Oficjalna pomoc rozwojowa (ODA)

Oficjalna pomoc rozwojowa (ODA) jest kluczową bronią w walce z biedą, a jako źródło finansowania rozwoju jest teraz ważniejsza niż kiedykolwiek, ponieważ obecny kryzys finansowy drastycznie zmniejszył inne źródła, takie jak napływ kapitału prywatnego do krajów rozwijających się. Globalny kryzys ekonomiczny, wzrost cen żywności oraz ropy sprawiają, że szybkie i planowe zwiększenie pomocy stało się niezmiernie ważne. Dlatego też państwa członkowskie muszą wyjść naprzeciw tej potrzebie, przedstawiając terminarze ODA, do czego zobowiązały się podczas majowego spotkania Rady UE ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych (GAERC). Rządy państw Unii nie sprostały zadaniu utrzymania odpowiedniego wzrostu ODA, który ustabilizował się pomiędzy 2006 a 2007 r. Co więcej, ostatnie oświadczenia kilku europejskich ofiarodawców zwiększyły prawdopodobieństwo utrzymania tej sytuacji.

Ponadto rządy ofiarujące pomoc regularnie przeoczały słabości w strukturze międzynarodowego systemu finansowo-gospodarczego, co miało negatywny wpływ na rozwój biednych krajów, które są głównym celem oficjalnej pomocy rozwojowej. Zyski, które obywatele krajów rozwijających się utracili na skutek niesprawiedliwego międzynarodowego systemu podatkowego, niesłusznie naliczonego zadłużenia oraz krzywdzących umów handlowych, które stawiały zysk krajów uprzemysłowionych ponad zysk krajów rozwijających się, to tylko niektóre z wad ograniczających skuteczność pomocy udzielanej przez bogate kraje. Walka z biedą oznacza zmianę wszystkich czynników ograniczających rozwój. Podkreślanie wagi ODA jako jedynego źródła finansowania skierowanego na walkę z biedą oraz popieranie oddzielenia finansowania ODA od innych działań podejmowanych przez rządy, może być uznane jako wspieranie rozwoju. Oznacza to, że europejska oficjalna pomoc rozwojowa musi być przeznaczona na podstawowe potrzeby, takie jak zapewnienie rodzinom możliwości funkcjonowania w bardzo trudnych warunkach (na przykład w czasach kryzysów finansowych i żywieniowych).

Każdy pakiet rozwiązań kryzysu finansowego tworzony przez Unię Europejską musi brać pod uwagę zarówno potrzebę wypełnienia zobowiązań dotyczących ilości i jakości ODA, jak i potrzebę uwzględnienia szkód wyrządzonych programom walki z biedą w krajach rozwijających się przez nadmierny odpływ finansów. Unia Europejska musi upewnić się, czy jej odpowiedź na wpływ kryzysu finansowego na kraje rozwijające się:

• potwierdzi gotowość państw członkowskich UE do wypełnienia zobowiązań dotyczących pomocy i opublikowania terminarzy jej udzielenia do maja 2009 roku;

• potwierdzi, że ODA jest głównym źródłem finansowania dla krajów rozwijających się, skierowanym bezpośrednio na walkę z biedą - w przeciwieństwie do innych rodzajów pomocy, które Unia może stworzyć i/lub dostarczyć;

• ograniczy swoją pomoc dla krajów rozwijających się do oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA); w przeciwnym wypadku dodawanie elementów, które przez wielu są uznawane za pomoc rozwojową udzielaną przez UE, może spowodować zmniejszenie kwot przeznaczanych na pomoc;

• potwierdzi wsparcie UE dla podwyższenia jakości pomocy oraz jej zobowiązań w tej kwestii, wyrażone przez UE w Akrze i Deklaracji Paryskiej oraz widoczne w rezultatach Forum Wysokiego Szczebla w Akrze, co odzwierciedla Plan Działania z Akry. Należy stworzyć plan wprowadzenia pakietu rozwiązań przedstawiający konkretne kroki do osiągnięcia założonych celów. Plan ten powinien zostać stworzony przy współpracy z rządami, społeczeństwami obywatelskimi i parlamentami krajów rozwijających się. Zasady dotyczące jakości pomocy powinny pozostać niezmienne podczas wszystkich spotkań międzynarodowych i w towarzyszących im dokumentach;

• zaangażuje rządy krajów unijnych do wyeliminowania warunków udzielania pomocy ograniczających możliwość podejmowania decyzji przez kraje rozwijające się w sferach makroekonomicznych, finansowych i społecznych, które mogą pomóc im złagodzić bezpośrednie skutki kryzysów. Warunki te są niekorzystne, ponieważ ograniczają możliwość tworzenia dalekosiężnych planów rozwojowych dostosowanych do danego kraju;

• wpłynie na rządy krajów Unii Europejskiej, by te podniosły poziom ulg w pożyczkach mających charakter pomocy (w szczególności odnosi się to do Francji i Hiszpanii), ofiarodawcy mogą mieć pokusę, aby poprawiać własną sytuację gospodarczą przy użyciu pomocy zagranicznej;

• zmusi kraje Unii do potwierdzenia ich zaangażowania w rezygnację z wiązania pomocy oraz do zapewnienia, że nie będą zmieniać przeznaczenia pomocy w kierunku programów infrastrukturalnych lub zwiększających wydajność w krajach rozwijających się.

3. Finansowanie walki ze zmianą klimatu

Unia Europejska musi szanować prawo do sprawiedliwości w kwestiach środowiska naturalnego na poziomie globalnym. Powinna również wziąć na siebie odpowiedzialność wobec najbardziej potrzebujących społeczeństw świata, które muszą zmierzyć się z wpływem zmian klimatycznych. W związku z tym, UE powinna zdecydowanie zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych, wspierać próby przystosowania się do zmian klimatycznych poprzez przekazanie dodatkowych środków i zapewnienie równego dostępu do surowców mineralnych.

Ponieważ nacisk na rozpatrzenie kwestii złagodzenia wpływu zmian klimatycznych i przystosowania się do nich rośnie, potrzebne są zabezpieczenia aby zadeklarowane środki finansowania były dodatkiem do istniejących środków ODA, co przewiduje ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Wspomniana zasada "dodatkowości" powinna zostać rozszerzona na wszystkie nowe inwestycje w rozwój, by zapewnić, że 0,7% zobowiązań jest chronione.

Wnioski - należy uczynić politykę UE spójną ze zrównoważonym rozwojem

Reakcja UE na wpływ kryzysu finansowego na kraje rozwijające się musi uwzględniać potrzebę większej spójności w strategiach dotyczących różnych sektorów, które będą miały znaczący wpływ na rozwój krajów rozwijających się. Podejście ODA+ oznacza, że strategie handlowe, klimatyczne, energetyczne i inne, muszą obejmować cele rozwojowe i odzwierciedlać globalną odpowiedzialność UE w kwestii poprawy sprawiedliwości społecznej, równości i przestrzegania praw człowieka. Jakikolwiek plan wsparcia dla krajów rozwijających się musi też być spójny z zobowiązaniami UE w sprawie polityki dotyczącej równości płci i równouprawnienia kobiet, zarysowanej w "Komunikacie Komisji Europejskiej w sprawie równości płci i równouprawnienia kobiet w kontekście współpracy na rzecz rozwoju", w międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji oraz w ramach pekińskiej Platformy Działania. Kwestie polityki gospodarczej w zakresie handlu, inwestycji, redukcji zadłużenia i tym podobnych, powinny być całościowo zrewidowane w sposób spójny i uwzględniający perspektywę gender.

Unia Europejska powinna wykazać, jak zamierza monitorować powyższą zasadę spójności poprzez stworzenie odpowiednich struktur instytucjonalnych uprawnionych do ujawniania i naprawiania istniejących niespójności. Reakcja na wpływ kryzysu finansowego musi mieć związek z pracami nad zewnętrzną działalnością UE skierowaną na promocję większej spójności w strategiach rozwojowych Unii Europejskiej.

Tłumaczenie: Małgorzata Kłosińska/Michał Głowacki (Instytut Globalnej Odpowiedzialności - IGO)